Quen camiñe ou peregrine á procura deste sacro espazo vaise atopar con esa reliquia tan esquecida que é o silencio. Tamén o improvisado viaxeiro será sorprendido por eses espesos e arrogantes castiñeiros que guarnecen cada unha desas pedras que alzan o misterio cara o ceo. Pedras que parecen oracións confesas de petición, perdón e gratitude.

Mais o viaxeiro, o buscador do románico que entra no rectángulo do adro atopará a porta maior aberta, porta coelis, dando as costas cara occidente, lugar da posta do sol e das tebras, con dirección cara oriente, lugar da luz. A traspasar o pórtico e ollar a inmensa nave escura, ficará atraído por esa figura luminosa que ocupa o centro mais alto do presbiterio que é o pantocrátor: Deus creador, salvador e Pai Eterno, con tantas connotacións e fusións na figura de Cristo. Velaquí a imago Dei: a imaxe de Deus revelando o misterio da creación do home e o portento de Deus, configurado nesta plástica do pantocrátor, que se expresa na figura do home, imaxe e semellanza de Deus. 

Antes de mais, digamos que o pintor anónimo de Pesqueiras, era un renacentista coñecedor da arte clásica e tamén da simboloxía que precedeu a este estilo e que proviña da tradición do románico e do gótico. Ademais revélanos os seus coñecementos puntuais sobre textos bíblicos, patrísticos,  escolásticos teologais do medievo. O executante deste pantocrátor lévanos de inmediato ao texto de Ezequiel 1, 26-28 que transcribimos: “No alto da plataforma que estaba sobre as súas cabezas, velaí a visión dunha pedra de zafiro da forma dun trono e sobre esta especie de trono sobresaía cara arriba unha figura co aspecto dun home. Desde o que aparecía a súa cintura para arriba, vin como o resplandor do ouro branco, como unha especie de lume que lle servía de marco arredor; e desde o que parecía a súa cintura para abaixo, vin como unha especie de lume e resplandor ao seu arredor. Coma o aspecto do arco que hai nas nubes un día de chuvia, así era o aspecto e o resplandor que había ó arredor. Era o aspecto da forma da gloria de Iavé”.

A configuración desta imaxe do Pai Eterno, en seu alto trono celestial, ten unha dependencia sublime no texto profético que rematamos de ler. E isto achéganos a un escenario moi sensíbel para contextualizar a Cristo como a imaxe soberana de Deus...

Esta cita pauliña ven a colocarnos no limiar de varias cuestións e de varios entornos que rodean ao Pai Eterno e de varios elementos que el posúe na revelación da súa potestade. Interésanos saber desta Maiestas Domini e de seu trono celestial que o pintor, chamémoslle  mestre de Pesqueiras, coloca dentro da mandorla protectora e de nubes que delimitan o espazo do ceo co da terra, que tamén coñecemos como morada eterna de Deus e de súas xerarquías, paraíso, trono, etc. 

A visión mesiánica do profeta Daniel 7, 13-14, pon o acento nesa caracterización que podemos contemplar en certas expresións ou modalidades no que respecta ao pantocrátor, cando di: “Proseguín ollando as visións nocturnas e, velaquí, sobre as nubes do ceo viña alguén semellante a un fillo de home, que se dirixiu cara o ancián e presentouse diante del. Foille outorgado poder, maxestade e imperio, e servírono tódolos pobos, nacións e linguas. O seu poder é un poder eterno, que non pasará nunca, e o seu reino endexamais será destruído”. 

No que respecta ao trono, como habitáculo de Xesús, no Evanxeo de Mateu 19, 28 leemos: “Xesús respondeu: -Asegúrovos que vós, os que me seguistes, cando chegue o mundo novo e o Fillo do Home sente no trono da súa gloria, sentaredes en doce tronos para xulgárde-las doce tribos de Israel”. Deixando atrás conceptos mesiánicos dos profetas que nos anuncian a personificación de Xesús nese trono, a Epístola aos Hebreos 8, 1 di: “Isto é o mais importante do que imos dicindo: que temos un Sumo Sacerdote de tal categoría que tomou posesión do seu trono no ceo á dereita do trono da Maxestade”. 

Antes de falar do Pai Eterno ou de Cristo en Maxestade, determinemos os elementos que rodean o seu trono. Dixemos ao principio que estaba delimitado por nubes que conforman os lindes entre ceo e terra e que o mestre de Pesqueiras confirma esa limitación nesas nubes espesas e en espiral que rodean o pantocrátor, como elemento de alianza entre Deus e o home. O número de espirais desas nubes, que se confunden con pequenos círculos é de doce, símbolo do número de apóstolos. A través das columnas de néboa o espírito de Deus baixaba á terra así como os seus anxos. Isaías 4, 5 sinala: “Entón o Señor sobre o templo do monte de Sión e sobre a súa xuntanza creará de día unha nube; e de noite, fume e labarada esplendente coma un dosel sobre a Gloria do Santuario”. 

Abondan os textos bíblicos sobre as nubes, portadoras de auga e de sombras que diversifican os valores que proceden de Deus, o mana celestial, as lagostas que arrasaron Israel, e tantas outras atribucións que se dan as nubes. As  que rodean ao pantocrátor de Pesqueiras predomina o franqueo dos atributos de Deus, mais na composición desas pinceladas menores e de cor gris, mestura  do branco e do negro, veñen a representar a morte terrestre e o triunfo do espírito inmortal. Nos miniados medievais e xa entrado o século XVI, os pintores do Xuízo Final utilizaron a cor gris para determinar varios estadios da morte e da inmortalidade da alma. Ao mestre de Pesqueiras non se lle escapa este dato simbólico e menos a tradición medievalista da que bebeu o Renacemento.

Outro dos elementos que conforman este trono de Pesqueiras é a mandorla ou ovo cósmico que rodea e guarnece ao pantocrátor. Este formato simboliza a luz que ilumina a imaxe de Deus e ten correspondencia coa encarnación de Cristo. Esa intensa luz en forma de ovo ou de améndoa ven a representar o principio da creación e mesmo da resurrección, unha síntese do Alfa e do Omega (principio e fin). Na arte medieval e renacentista, da que tratamos, a mandorla envolve e separa a Maiesta Domini para significar os atributos de luz e poder de Deus encarnado en Cristo.

Esta mandorla, en forma de ovo simboliza a orixe da vida e a formación de todo o creado por Deus. Estamos a falar dun símbolo cosmogónico empregado por tódalas culturas antigas; cultuado e ordenado en mitoloxías e diversas relixións,  todas elas interpretaron que no ovo estaba o xerme de todo o creado. Por iso ben a representar non só a distinción dese trono senón que tamén manifesta a formación de tódalas cousas visíbeis e invisíbeis....

Os pintores do Renacemento, sobre todo os italianos, particularizaron o tema do ovo-mandorla como  símbolo da concepción e da resurrección. Tamén símbolo da vida futura, no triunfo sobre a morte, tal como se entende o tradicional ovo de Pascua neste contexto.

A mandorla de Pesqueiras como todas as demais non deixa de ser una aureola envolvente deses símbolos áureos luminosos que resaltan a dignidade do poder supremo e do máximo protagonista que neste caso é Cristo-Deus. A arte cristiá de tódolos tempos nas súas diversas manifestacións, reservou esta configuración oval para manifestar a maxestade de Cristo.

A Maiestas Domini de Pesqueiras, no seu trono de gloria, singulariza varios atributos que compre describir, comezando pola cor branca do seu trono, nubes, mandorla e túnica. A cor da luz do día e de todos os esplendores. Por tanto cómpre significar que o branco representa a luz e o negro a escuridade. Este concepto dualista predominou nas atribucións simbólicas do ben (branco) e do mal (negro). O branco predomina no trono pictórico de Pesqueiras, do que estamos falando, e, tamén, no vermello, en menor escala. En termos do simbolismo da cor hai que dicir que o branco e o vermello son dúas cores primixenias. O branco simboliza a divina providencia no seu poder de magnificencia e xustiza de Deus. O vermello é símbolo do amor divino. Estas dúas cores representan os atributos de Deus no que respecta ao amor e á sabedoría. Mentres que o negro é a negación dos dous anteriores e simboliza o poder demoníaco e das tebras.

O Pai Eterno ou o Redentor, nesta ática pintura da igrexa de Santa María de Pesqueiras viste unha túnica branca (alba), atributo sagrado do Sumo Sacerdote, que nos leva a seductora imaxe que o apóstolo Xoán menciona na Apocalipse 1, 12-15...

Ese resplandor e a luz do branco en seu máximo esplendor tal como nolo presenta o autor dos frescos de Pesqueiras na cimeira do presbiterio. Nesa brancura  personalízase a luz do mundo en Xesús Cristo, como fica descrito no famoso lema que levan os pantocrátores no libro que mostran: Ego sum lux mundi (Eu son a luz do mundo). No caso do pantocrátor de Pesqueiras non leva libro, mais o pintor puxo énfase nese branco que personaliza a luz. 

En tanta luz que resplandece no branco deste trono da cimeira presbiteral de Pesqueiras, o Pai eterno vai tocado por un manto vermello, amplo e en movemento como lapas de lume. Velaquí a outra cor que xuntamente co branco acapara a máxima sacralización dos atributos máximos de Deus e de Cristo. Estas dúas cores non foron transitorias para o mestre de Pesqueiras, que no resto dos murais do presbiterio aparecen constantemente, non polo feito de gustar delas, só por axustarse á ríxida nomenclatura dos textos bíblicos e outras interpretacións sacras que personalizan o branco e o vermello.

Incidamos de novo na cor vermella para reiterar que representa o lume, dador do resplandor e da luminosidade, relacionado co sol, e tan presente na iconografía cristián e relacionado co sangue das ofrendas, prototipo da ofrenda e sacrificio de Cristo. 

A referencia mais exacta deste manto vermello que ondula sobre as costas e o pectoral do pantocrátor de Pesqueiras está na Apocalipse 19, 13: “Leva posto un manto tinxido de sangue e o seu nome é Palabra de Deus”. Velaquí a clave. O sangue redentor xurde no centro do branco deste trono, revelando a mensaxe da crucifixión e redención de Cristo. Alén deste significado, o manto simboliza rango, dignidade e protección. Durante os séculos XII e XIII, a iconografía que fai referencia á Virxe María, está cuberta de manto. Nesta época aquelas persoas de rango e poder tiñan potestade para que calquera reo ou perseguido chegara a refuxiarse baixo un manto de persoas reais ou da nobreza era exento de ser xulgado.

Nesa idea medievalista e coñecedor destes detalles e do valor que se lle daba ao manto, o mestre de Pesqueiras que perfilou un manto aberto como refuxio de pecadores, para connotar que o manto tinguido polo sangue de Cristo é refuxio de pecadores.

Agora toca falar do perfil anatómico deste Pai Eterno. Até agora soamente describimos o seu entorno, mais convén entrar nesa expresión do seu rostro e da xesticulación de seus brazos e maos. O Pai Eterno de Pesqueiras ten o rostro estático e centrado, dirixindo os seus ollos cara o centro do pórtico principal, a porta coelis por onde entra o crente procurando a luz do nacente. Esa rixidez que encontramos nas esculturas e pinturas dos pantocrátores medievais, ten destaque nesa mirada do de Pesqueiras.

Esa ollada concéntrica e sen desviarse cara a dereita ou cara a esquerda, como dixo  o arcebispo Nicolás Mesarites (1163-1224): “Súa ollada non se debruza cara a dereita nen cara a esquerda, óllao todo en recta dirección e a cada un de nós”. Esa confrontación de impacto de cando un o mira desde a entrada do templo ou desde a nave, contempla esa expresión de ollos fixos e rostro sereno, en seu dominio de ollar todo baixo a súa potestade, como lemos en Hebreos 4, 13: “Non hai cousa que se lle esconda, todo está nu e penetrable ós seus ollos”. 

O rostro do Pai Eterno de Pesqueiras está cuberto por unha longa e densa barba punteaguda, toda ela branca como destaque da dignidade do persoeiro. A barba simboliza virilidade e forza, para os israelitas como para a nobreza medieval. Levar barba era un signo de dignidade e sabedoría, de honra e dignidade. Para os israelitas ir rasurado era indigno, nas pinturas e esculturas gregas de pensadores e outros persoeiros de dignidade pública os vemos tocados por lustrosas e longas barbas. Os pantocrátores das pinturas do século XII e XIII aparecen con barba ordenada e rizada como símbolo do seu poder e dignidade. 

A barba branca, lisa e vertical que presenta o pantocrátor de Pesqueiras, tivo para o seu executante incidir na tradición e, tamén, no modo de vestir do século XVI. Sobre todo retomar as costumes italianas da época, tan estendidas na súa pintura,  particularmente na Roma dos pontífices. O formato de barba deste pantocrátor está dentro do contexto e modelo pictórico dos retratos renacentistas de varios pontífices do século XVI.

O rostro barbado do Pai Eterno de Pesqueiras contextualízase co modelo que utilizaron os grandes pintores italianos en retratos pictóricos de varios papas renacentistas. A ornamentación moderada que estes pintores poñen na vestimenta dos pontífices, con túnica branca e lucidos mantos vermellos, coinciden coas vestimentas que xa describimos deste pantocrátor. 

Nos frescos da Capela Sixtina, pintados na segunda metade do cincochento, nese rigor manierista, cuxo máximo representante foi Miguel Anxo. Tamén os decorados da Capela Paulina foron encargados por Paulo III a Miguel Anxo. As pinturas da Sixtina e da Paulina foron moi difundidas na arte sacra e moi poucos pintores do século XVI rexeitaron a esta tendencia. 

Por tanto, as pinturas de Pesqueiras polos trazos, vestidos e xesticulacións e colocación dos persoeiros están dentro da temporalidade do último lustro de 1540 e de toda a década de 1550. Estamos precisamente na temporalidade do Concilio de Trento e dos cambios extremos que provoca a Contrarreforma e que propicia unha doutrina de blindaxe fronte ao protestantismo, fomentando esa particularidade tan exhibicionista da egolatría dos persoeiros. Por tanto, os retratos de Paulo III, Xulio III e Paulo IV foron modelos moi personalizados en elementos figurativos como parece que se mostra no pantocrator de Pesqueiras. 

O Pai Eterno de Pesqueiras leva na súa cabeza unha tiara, a mesma que exhiben os papas. Unha maneira de personalizar a autoridade e o poder papal da época. Aínda que a representación da triple coroa é mais antiga e non deixa de ser unha mitra á que se lle incorporan tres coroas (símbolo trinitario) estructuradas de forma cónica ou oval, de orixe bizantino. Símbolo e ornamentación do poder papal,  utilizada constantemente nas cerimonias desde o papado de Clemente V até o de Paulo VI, que renunciou a ostentala.

A tiara como divisa papal serviu para que moitos pintores como o de Pesqueiras puxeran en escena, como elemento alegórico ao poder papal xurdido da Contrarreforma...  A coroa representa a entrada no paraíso a quen é fiel ás palabras de Xesús e de seus representantes na terra. 

Outra das expresións corporais deste Pai Eterno de Pesqueiras é a erección do brazo dereito e a súa mao en pose de bendicir e sinalar. Estes dous aspectos marcan a santidade de quen imparte bendición. Por outro lado, a dirección de seus dous dedos en acto de bendicir, están inclinados cara a cruz colocada no centro da última coroa, como indicando o punto álxido da salvación de Cristo. O mestre de Pesqueiras soubo totalizar nesa mao e os dous dedos unha postura que nos indica dúas accións. 

Esa posición tan esquemática dos dedos, case parellos do índice e do medio, na mitoloxía latina representaban a Júpiter e Saturno e que foron suplantados nos rituais e na iconografía cristián pola xesticulación de bendicir e aludindo ao poder de Deus, no que respecta a executar  decisión dunha determinada acción. Ese dedo de Deus na creación de Adán que os pinceis de Miguel Anxo configuraron con tanta forza e delicadeza que se expresa nos frescos da Creación da Capela Sixtina. Esa forza que se manifesta nos dedos reverenciais do creador témola no pantocrátor de Pesqueiras.

O acto de bendicir é un concepto moi antigo que encontramos nese ritual dos cinco libros do Pentateuco... Case todo ese modelo de figuras iconográficas teñen un elenco cargado de referencias bíblicas moi aproveitábeis na prédica do oficiante que pode integrar na liturxia relixiosa. Mais cando falamos da liturxia que acapara esas imaxes que respiran a teoloxía e homilética nun grado superior ao que poden entender e interpretar os crentes. Mais non debemos esquecer a didáctica que estes elementos figurativos relatan sobre a salvación da alma.

O Pai Eterno, coa súa mao esquerda, xa fora do entorno que marca o óvulo da mandorla, sustenta e mostra a súa obra creada: o universo esférico. O cosmos como representación de súa unidade. O un simboliza a unidade e totalidade do Creador do cosmos. Esta individualidade que se mostra en circunferencias e puntos esféricos, simbolizan o indivisíbel. Por tanto o Creador mostra a súa obra creadora e sustentada pola súa mao, como se sinala en Hebreos 11, 3: “Pola fe sabemos que a palabra de Deus creou o mundo e así o que se ve é resultado do que non se ve”. 

Velaquí a imaxe do creado, do que observamos da súa forma exterior; a imago mundi comprendida desde unha visión escatolóxica e partindo dunha interpretación antropocéntrica, tal como se comprendeu a creación do mundo no medievo, poñendo ao home como medida de tódalas cousas creadas, mais subxugado ás leis divinas. 

A imago mundi de Pesqueiras móstranos esa imaxe medievalista de tres temarios que establecen esa orde de ideas que os pais da patrística idealizaron. Para Agostiño de Hipona o microcosmos e a totalidade do macrocosmos. Mais a imago mundi non era unha especie de mapamundi, dado que tiña outros conceptos na teoloxía e na homilética sobre os diversos ámbitos da vida supeditada ao acto de Creación. Non hai Creación posíbel sen Creador e sustentador, iso é o acto vinculante que se nos presenta na mao do Pai Eterno de Pesqueiras, dado que ese elemento esférico que chamamos universo está sustentado pola mao do seu “gran Arquitecto”, como nos revela Willian Blake, na súa pintura sobre a creación do universo. Mais se observamos os miniados franceses da “Bible moralisée” do século XIII, vemos a Deus creador trazando un círculo cun enorme compás, imaxe reiterada durante o medievo e que arranca da tradición grecorromana, sendo comparado ao demiúrgo de Platón, constructor e facedor do cosmos. Mais estes conceptos xa viñan dos exipcios que coidaban que o universo era un círculo marcado polo sol. Anteriormente os babilónicos tiveron un concepto do mundo de forma circular como deixaron constancia nunha placa de barro na que se representa o universo esférico. Placa do século VI a.C., e  que podemos observar no British Museum de Londres, onde a terra está rodeada polas augas mariñas.

O Pai Eterno de Pesqueiras móstranos na súa mao o principio e orixe da creación, e nestas tres particularidades en que está dividido lévanos ao primeiro texto bíblico que di: “No principio creou Deus o ceo e a terra. A terra era unha masa disforme e baldeira, as tebras cubrían o abismo e o vento poderoso [espírito] axitaba as augas” (Xénese 1, 1-2). Nestes tres compartimentos delimitados por unha fita en forma de tao, mais á inversa. Na parte superior represéntase o ceo e a terra, e en toda a metade inferior as augas axitadas como se mostra nesas liñas en movemento ondulado. 

É curiosa a estructura deste formato da imago mundi de Pesqueiras por non estar partillado en catro partes no contexto dese círculo, como sucedía presentalo no medievo, ou xa no Renacemento presentábase dividido en tres partes en forma de “T” tao, representando os tres continentes coñecidos, mais non desta maneira tan orixinal como a que se representa neste templo. Aínda que estes tres compartimentos poden aludir ao ar e ao fogo (partes superiores) e á auga (parte inferior). Esta estructuración xerárquica  do cosmos responde a esa idea que había no século XII e que nos mostra Hildegarda de Bingen nas súas nas súas visións e o mesmo acontece no pensamento de Dante, na “Divina Comedia”, cando trata da perfección do cosmos. Para Hildegarda de Bingen o macrocosmos está representado polo símbolo eterno, a circunferencia que concentra dentro de si toda as cousas que nos ofrece a natureza, como coroa da sabedoría divina.

No cume do presbiterio había un pintura que facía alusión ao ceo azul con estrelas douradas e mais preto do pantocrátor estaba o sol e a lúa. Nunha remodelación que se fixo en 1979, servidor foi visitar este templo e os obreiros xa tiñan picado as pinturas do cume. Parece que tiñan orde de picar o resto dos murais, ameacei con levar  un notario e pedir responsabilidades por esa devastación artística.   

Debaixo do pantocrátor está a fiestra central do presbiterio pola que a luz de alba penetra no templo e que ben a conxugar outro dos símbolos reiterados na Biblia como é a luz e nos textos místicos medievais, tan particular e personalizada no Ego sum lux mundi, lema usual nos pantocrátores que responde ao que di Xesús no Evanxeo de Xoán 8, 12: “Xesús faloulles outra vez: -Eu son a luz do mundo: quen me segue, non andará ás escuras, senón que terá a luz da vida”... A luz protectora que era entendida como de xustiza e salvación. (continúa)